Genialna przyjaciółka, reż. Saverio Costanzo, 2018, serial HBO na podstawie powieści Genialna przyjaciółka, Elena Ferrante

Serial HBO został nakręcony na podstawie cyklu neapolitańskiego Eleny Ferrante (powieści „Genialna przyjaciółka”, „Historia nowego nazwiska”, „Historia ucieczki” i „Historia zaginionej dziewczynki”) i jest jego wierną jego ekranizacją. W cyklu autorka opisuje historię przyjaźni i rywalizacji dwóch kobiet rozpisaną na okres 60 lat, która wpisuje się w historię przemian społecznych drugiej połowy XX wieku. Miejscem akcji jest Neapol, który jest przestrzenią znającą biedę, tragedie, konflikty, pragnienia.

Sześćdziesięcioletnia Elena Greco (główna bohaterka powieści i serialu) dowiaduje się, że Lila, jej przyjaciółka z okresu dzieciństwa, zniknęła. Elena ma poczucie, że Lila dokonała tego, o czym marzyła od wielu lat – wprowadziła w życie chęć zniknięcia ze świata, zatarłszy ślady swojego istnienia. Elena usiłuje zrozumieć to, co wydarzyło się między nią a Lilą i wspomina sploty i rozejścia się ich historii. Okazuje się, że ich życia na każdym etapie wpływały na siebie wzajemnie raz w destrukcyjny sposób, innym razem leczniczy. Elena błądząc pamięcią po najwcześniejszych latach odkrywa, kim ona sama była, co czyni to przez wspomnienie Lili, która barwnie zapisała się w jej samej. Pamięć o przyjaciółce pozwala Elenie dowiedzieć się, kim była ona sama i kim jest obecnie. Serial i powieść stanowią podróż w przeszłość, która przenosi ich odbiorcę w lata pięćdziesiąte ubiegłego wieku, na przedmieścia Neapolu, aby krok po kroku, etap po etapie być obecnym przy rozwoju dwóch kobiet – Eleny i Lili.

Zarówno powieść jak i serial rozpoczynają się od momentu, w którym Elena i Lina trafiają do szkoły podstawowej. Elena już w tym czasie odczuwa fascynację Lilą, która wydaje się jej zarówno niezwykła, ,,genialna”, odważna jak i przerażająca przez swoją buntowniczość. Ta skomplikowana przyjaźń ukazuje ambiwalentny stosunek dwóch najpierw dziewczynek, na dalszym etapie dziewcząt, potem kobiet. Każda z nich będzie próbowała zachować swoją sprawczość i będzie walczyła o nią na wiele sposobów – Elena czasem przez uległość, dostosowanie się do szczebli edukacyjnych, a Lila przez waleczność, niechęć do dostosowania się do ówczesnych norm społecznych i wymagań patriarchatu. Elenę czeka praca naukowa niejednokrotnie frustrująca i zubażająca emocjonalnie, Lila będzie zaś nieustannie próbowała odepchnąć od siebie mężczyzn chcących stłamsić jej siłę i zawłaszczyć jej buntowniczością (Lila mogła się wydawać drapieżna mężczyznom, z którymi była lub którzy się o nią starali i aby poczuć własną siłę, mieli pragnienie zawładnąć siłą Lili – próby stłamszenia Lili mogły przypominać myśliwskie łowy, które mają na celu obezwładnić i skolonizować przez nich drapieżność). Pielęgnowana od czasów dzieciństwa przyjaźń nasycona jest wzajemnymi pretensjami, miłością, fascynacją, rywalizacją.

Lila usiłuje pokazać światu, że może robić, dokładnie to czego pragnie, nie zważając na rodzinną i relacyjną opresję, tłamszenie ze strony partnerów. Jednak na tyle ją to kosztowało, że być może przypłaciła te zmagania swoim życiem psychicznym i całą energią, którą poświęcała na wyjście z rodzinnego impasu. Determinacja Liny, żeby mieć coś lepszego, starać się o awans społeczny przez dalszą edukację, kończy się dotkliwym pobiciem jej przez ojca. Rodzina ją zatrzymuje w jej pragnieniach. Okazuje się że Elena, która ma bardziej wspierającego ojca, otrzymuje zielone światło w kwestii dalszej edukacji. Elena z jednej strony może przeżywać swoją sytuację jako mniej opresyjną i bardziej sprzyjającą rozwojowi, ale z drugiej strony często można zaobserwować, że zmaga się z poczuciem winy wobec Liny, która wchodzi w relacje dla niej trudne i ograniczające ją (być może nieświadomie odtwarzając w dorosłości rodzinne, przemocowe środowisko). Lina jest obiektem pożądania mężczyzn, którzy chcą pozyskać jej energię i inspirację, jednak być może wchodzi ona w relacje z innymi w taki sposób, że kontakt z nią oparty jest na przemocy i ciągłych, emocjonalnych starciach. Być może jedynym dobrym kontaktem jaki możemy zaobserwować w serialu i powieści jest relacja Liny z Eleną i Enzem, którzy potem przez całe jej życie towarzyszą jej. Wielu mężczyzn lub amantów Liny, a także jej ojciec wyrzucają jej, że dręczy ich swoją obecnością – być może polega to na tym, że Lina poprzez swoją siłę, energię, błyskotliwość, nieświadomie uwodziła ich i jednocześnie frustrowała, nie dając możliwości na bliższy emocjonalny kontakt ze sobą. Dawała im też poczucie, że sama zarządza sobą i nikt nie może jej zawłaszczyć – choć często jej życie stawało w przeciwwadze do opresji mężczyzn, dłuższy czas nieświadomie wybierała takie relacje, które musiały opierać się na walce o siebie.

Lina Jako przyjaciółka Eleny niejednokrotnie była z nią blisko i rzadko kogo dopuszczała do siebie na tak niewielką odległość emocjonalną. Jednakże często momenty bliskości z Eleną kończyły się chwilowymi rozstaniami związanymi z rywalizacją toczącą się miedzy najpierw dziewczynkami, potem kobietami. Zawsze jednak powracały do siebie, darząc siebie ciepłymi uczuciami, współczuciem. Miedzy nimi pojawiła się szczególna więź – jakby obie dziewczęta, potem kobiety nie mogły być do końca w bliskich relacjach erotycznych, jakby seksualność w związkach z mężczyznami powodowała, że nie mogły czuć się w nich prawdziwe, spełnione, akceptowane. Dopiero ich więź mogła dawać im to poczucie autentyczności w relacji, choć często ten dobry czas w ich przyjaźni kończył się frustracją, zawodem i zazdrością.

Rodząca się kobiecość Eleny i Liny stawała się dla nich od początku kwestią rozczarowującą i będącą w ich poczuciu raczej źródłem dalszych trudności. Elena, gdy zaczęła dorastać, zaczęła czuć do siebie obrzydzenie, podobnie jak czuła wstręt w stosunku do swojej matki. Mierziło ją przekonanie, że mogłaby stać się podobna do swojej rodzicielki, że mogłaby się z nią zidentyfikować. Gdy stawała się kobietą, wydawała się mieć pragnienie, aby ten proces natychmiast zatrzymać – jakby chciała zatrzymać bieg i intensywność swoich pragnień zarówno emocjonalnych jak i seksualnych. Mogła mieć poczucie, że nie jest dobrze pragnąć, bo można zostać odrzuconą wraz ze swoimi potrzebami i głodem emocjonalnym, tak jakby rodząca się seksualność predysponowała dwie młode kobiety do drogi pełnej samotności, rozpaczy i przemocy.

Początek ich młodości obfitował w ostateczne decyzje, które miały doprowadzić ich życie do samotności i ciągłego emocjonalnego głodu, o jakiej czytamy już na kartach powieści. Kobiecość oznaczała dla obu przyjaciółek samotne decyzje i samotne borykanie się z ich często niezwykle bolesnymi konsekwencjami i nieustannym poczuciem straty minionych możliwości, szans, nadziei. Czytając książkę (pierwsza seria kończy się na czasie młodości dwóch kobiet) można odnieść klaustrofobiczne wrażenie, tak jakby życiowa przestrzeń obu kobiet z czasem zatrzaskiwała się, a ich powzięte, często instynktownie i nie do końca świadomie decyzje, powodowały, że nie ma drogi powrotnej ani szansy na inną perspektywę. Można zaryzykować stwierdzenie, że to tak jakby każdy etap w ich życiu prowadził .jedynie do ciągłych utrat, nie zaś poczucia, że wzbogaciły się o doświadczenia.

Elena, gdy zaczęła dojrzewać, jej życie wypełniła samotność, którą odczuwała zarówno w rodzinie jak i w dalszych relacjach. Jedynie jej życie nabierało sensu i barw, gdy jej losy i Liny stykały się. W chwilach rozstania z przyjaciółką Elena poszukiwała Lili w sobie – próbowała myśleć jaką decyzję dokonałaby Lila, jak Lila żyłaby na jej miejscu. Elena, gdy oddalała się od Lili, starała się odzyskać poczucie jaka jest, choć sięganie po wyrazistą Lilę było często dla niej bardzo kuszące. Bywały momenty, że bez Lili Elena miała poczucie, że nie do końca wiedziała jaka jest.

Początek serialu i początek powieści obrazują jak bardzo zniknięcie Lili wstrząsnęło sześćdziesięciopięcioletnią Eleną – początkowo rozzłościło ją, tak jakby pustka która pozostała po Lili dla Eleny stawała się nieznośna, a pisanie powieści, opisywanie ich wspólnej historii miało być zarówno odwetem za jej zniknięcie jak i wypełnieniem pustki po przyjaciółce. Być może próba życia bez Lili mogła być do tego stopnia trudna, że stawała się boleśnie frustrująca. Być może Lilia musiała fizycznie zniknąć z życia Eleny, aby ona sama mogła uwewnętrznić ich wspólne losy, opisać je i przeżyć jako część jej osobowości. W opisie historii przyjaźni można odnieść wrażenie jakby one dwie stanowiły pewną całość i ich wspólna obecność dawała poczucie pełni, choć niekiedy pełni dość klaustrofobicznej, od której obie musiały na jakiś czas odejść. W tej wspólnej obecności żadna z nich nie musiała tęsknić za sobą i za tym czego im brakowało – Elena będąc przy Lili czuła się żywa, a Lila będąc przy Elenie miała poczucie większej stabilności i bezpieczeństwa.

Z jakiegoś jednak powodu Lila zdecydowała się na zniknięcie z jej świata. Ten gest, niezwykle symboliczny, może odzwierciedlać ich losy, które pełne były walki o przeżycie, a ta walka z kolei była wypełniona rozpaczą. W ich losach pobrzmiewał konflikt tragiczny –Lila i Elena jakiejkolwiek nie dokonałaby decyzji, okazywało się, że kończyły się one dla przyjaciółek cierpieniem, a następnie próbą ucieczki od tego cierpienia. Być może każde kolejne decyzje związane z wchodzeniem w małżeństwa, podejmowaniem pracy, wyborem drogi życiowej, wchodzeniem w nowe środowiska wiązały się z powolnym znikaniem obu kobiet – tak jakby obie oddalały się od siebie samych i osuwały się w samotność, tracąc kontakt ze swoją historią. Być może właśnie taki jest sens opisu losów, aby przywrócić życie ich doświadczeniom, a także życie emocjonalne im samym. Zapis tych doświadczeń może być świadectwem tego, że istniały. Elena może poczuć ciągłość tej historii i ciągłość własnej tożsamości, która była niejednokrotnie zakłócana jej próbami wyzwolenia się z biedy związanej z jej rodziną pochodzenia. Poczucie tożsamości Eleny wydaje się od początku pęknięte – od dzieciństwa pragnie zakwestionować neapolitańskie środowisko, w którym się wychowywała, aby móc dalej się rozwijać. Gdyby bezkrytycznie przyjęła je, prawdopodobnie musiałaby ulec prawidłom biedy i nie wychodzić poza nią i świat swoich rodziców. Elena chce odejść od powtórzenia historii jej matki, z którą walczyła wewnętrznie i nie chciała się identyfikować. Bieda, którą cierpiały w dzieciństwie, zarówno w Elenie jak i Lili powodowała determinację, aby iść dalej poza środowiska ich rodzin pochodzenia, jednak zawsze cień doświadczonej dawniej biedy padał na nie obie. Chciały wyjść poza swoich rodziców, a to było trudne, ponieważ oni wstrzywali ich rozwój w dzieciństwie i nie wspierają go, gdy Lina i Elena dorastały. Decyzje rodzin o edukacji Liny i Eleny predysponowały ich do zawodowego sukcesu lub porażki – jednak Lina usiłowała przekroczyć los, który pisali jej rodzice, nie zezwalając na dalszą edukację. Obie motywują siebie do dalszej drogi, ta rywalizacja jest początkowo życiodajna i powoduje, że obie wspierają się w transgresji. Kiedy Lina chce zawracać z drogi rozwoju, Elena przypomina jej o tym, co może stracić.

Elena stara się podążać śladami Liny i ma poczucie, że właśnie trzymanie się blisko Liny pomoże jej wyjść z biedy. Lina jest inna niż matka Eleny, ponieważ walczy o przetrwanie. Ogromna determinacja Liny – nerwowość i ruch, za którą poszła Elena powodują, że może nabrać nadziei na poprawę swojego życia – Elena uczy się od Liny pragnąć. Lina uczy Elenę ciekawości świata, możliwości marzenia. Elena doświadcza wieloletniej zawiści jej matki wobec niej samej i jest to dla niej trudne do zniesienia, lecz poza domem poszukuje Liny, która wierzy w nią i daje jej możliwość marzyć i pragnąć. Być może dlatego Lina staje się jej tak bliska.

Lina usiłuje przetrwać wiele zniszczeń, których doświadcza od dzieciństwa ze strony nauczycielki, mężczyzn, rodziny. Słowo ,,plebs” wypowiedziane ze wstrętem przez nauczycielkę Oliviero miało postawić między Liną i Eleną granicę nie do przekroczenia – nauczycielka wybrała Elenę do nauczania jej, ponieważ jej rodzice zgodzili się na dalszą edukację. Elena dorastała wciąż w poczuciu, że nie zasługuje na awans społeczny, że na niego natomiast zasługuje właśnie Lina ze względu na swoją szczególną inteligencję. Elena czuje się wielokrotnie gorsza i jednocześnie potrzebująca inspiracji ze strony Liny. Okazuje się jednak, że wszystko co osiąga, osiąga dzięki swojej pracy, lecz wciąż zasługi przypisuje Linie i nie może do końca odczuć satysfakcji, z tego co udało się jej wypracować. Nauczycielka Oliviero wspiera Elenę, a na dalszym etapie niszczy Linę – Elena rozwija się dzięki niej, Lena rozwija się na przekór nauczycielce, która usiłowała ją zatrzymać.

Historia przyjaźni Liny i Eleny to historia przyciągania – nie mogą być razem a tak bardzo tęsknią za sobą. Nie mogą odnaleźć wewnątrz siebie tego, czego im brakuje. Elena pożąda geniuszu, impulsywności, dzikości Lili, a Lila z kolei pożąda konsekwencji, umiejętności bycia z innymi, spokoju i możliwości bycia w świecie bez poczucia kompletnego rozchwiania.

Świat Eleny i Liny wydaje się nasączony rozpaczą i rozpadem pomimo tak wielu ich starań. Kiedy obserwuje się dzieje neapolitańskiej społeczności, można odnieść wrażenie, że większość z opisywanych i sfilmowanych postaci dąży do zniknięcia w autodestrukcyjnym wirze. W opisywanej społeczności pełno jest agresji, zazdrości, żalu, utrat, rozgoryczenia i niejednokrotnie zgorzknienia, z którymi nie wiadomo co dalej robić. Wielu z opisywanych postaci tęskni za lepszym światem i nie jest w stanie temu sprostać. Dążenie do bogactwa może przypominać ruch związany z tym, żeby przetrwać, żeby nie upaść w biedę i społeczną śmierć. Jednak okazuje się, że to dążenie powoduje wieczną tęsknotę i niemożność przebicia się tam, za czym tak bardzo tęskni się.
Wszechotaczająca przemoc i lęk przed stłamszeniem zapisały się piętnem w obu przyjaciółkach i to nie pozwoliło im na spokojne rozwijanie skrzydeł i poczucia bezpieczeństwa – lęk przed gwałtownością, przed utratą, przed upokorzeniem determinował ich wybory. Piętno trudnej przeszłości utrudniło obu kobietom przeżycie miłości, która mogła dla nich pozostać kolejną tęsknotą nieznajdującą spełnienia. Elena i Lina mogły kochać jedynie skrycie, tak aby nikt nie mógł im tego odebrać i zniszczyć. Ich życie mogło wiązać się z próbą uchronienia się przed nienawiścią i zawiścią rodzica, społeczności, małżonków, przyjaciół. W ich świecie rozwój musiał oznaczać samotną walkę i skazanie się na życie pomiędzy przeszłością, w której nie chce się być i teraźniejszością, w której nie do końca można być autentycznym, bo zawsze istnieje groźba odrzucenia.